دراماتراپی را بشناسیم

نمایش درمانی از شیوه‌های درمانی غیردارویی است که در جهان برای رفع مشکلات روحی و روانی افراد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

«نمایش درمانی یا دراماتراپی شاخه‌ای از هنر درمانی است. دراماتراپی یا نمایش‌درمانی، بهره‌گیری از جنبه‌های دراماتیک و زیبایی شناسانه هنر نمایش جهت تأثیرگذاری بر شخصیت افراد است که بـیـش از آنکه یک فعالیت فـردی باشـد بنا به ذات وجودی نمایش، یک فعالیت گروهی اسـت». در جستجویی در فضای مجازی برای دانستن مفهومی درباره نمایش درمانی به تعریف ذکر شده می‌رسیم.

در ایران هنوز مردم از اقشار مختلف اجتماعی، درک درست و مشخصی از نمایش‌درمانی ندارند ولی در عرصه‌های هنری با این حوزه آشنایی بیشتری وجود دارد. در جامعه ما کمتر این شناخت وجود دارد که نمایش درمانی می‌تواند به عنوان یکی از روش‌های درمان غیردارویی برای مسائل روحی و روانی افراد مورد استفاده قرار گیرد؛ شیوه‌ای که تأثیرگذاری بالایی دارد و به حل بسیاری از مشکلات شخصی افراد و همچنین برقراری ارتباط بهتر و بیشتر با افراد خانواده، اجتماع و پیرامون می‌انجامد.

نمایش درمانی می‌تواند در امر پیشگیری از بسیاری از ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی تأثیرگذار باشد و باعث ترمیم آسیب‌های روحی و روانی افراد شود. در ایران این درمان چند سالی است که توسط تعدادی کارشناس و نمایش درمانگر روی بیماران روحی و روانی و افرادی که با برخی مشکلات غیر جسمی دست و پنجه نرم می‌کنند، اجرا می‌شود.

مجید امرایی دراماتراپیست و کارشناس نمایش درمانی در ایران است که از سال ۷۶ در زمینه نمایش درمانی فعالیت دارد. وی سال ها از طریق نمایش درمانی به درمان جانبازان اعصاب و روان مشغول بوده و تا به امروز چهار عنوان کتاب در زمینه نمایش درمانی تألیف کرده و در مجامع بین المللی نیز به ارائه مقاله در باره این شیوه درمانی پرداخته است.

امرایی درباره معنا و مفهوم نمایش درمانی چنین توضیح می‌دهد: اگر بخواهیم تعریفی از نمایش درمانی بدهیم، ۴۴ شاخصه اصلی را باید مدنظر قرار دهیم؛ اینکه درمانی است کمکی، غیر دارویی، گروهی و بازی محور. وقتی این چهار شاخصه را در این تعریف می گنجانیم فاصله نمایش درمانی با تئاتر زیبایی شناسی و رسمی مشخص و وجه درمانی اش بروز پیدا می‌کند.

این نویسنده و کارگردان تئاتر اضافه می‌کند:‌ اصولا در نمایش درمانی مراجعان افراد دچار مسأله هستند یعنی افرادی که مسأله‌ای دارند و به مدد نمایش درمانی قصد برطرف کردن آن را دارند. این مسائل در سه دسته مشکل در حوزه ادراکی، مشکل در حوزه رفتاری و مشکل در حوزه احساسی تقسیم بندی می‌شود که افراد یا در هر سه حوزه، یا دو حوزه یا یک حوزه دچار مشکل هستند.

وی درباره نحوه دریافت اطلاعات درباره مسائل و مشکلات افراد مراجعه کننده، ادامه می‌دهد: اطلاعات از سه طریق به نمایشگر منتقل و  ارائه می‌شود؛ اول خوداظهاری مراجع یعنی به عنوان مثال مراجع می‌گوید که اعتماد به نفسش پایین است. دوم اطلاعاتی است که از طریق سرپرستان یا والدین فرد ارائه می‌شود نظیر اطلاعاتی که سرپرستان مراکز بیماران سندرم داون یا والدین این بیماران ارائه می‌دهند. سومین طریق دریافت اطلاعات که بسیار مهم و مهمترین حوزه در دریافت اطلاعات مراجعان است، به طور مستقیم از مراجع در کارگاه نمایش درمانی، در میدان بازی و عمل به دست می‌آید. به عنوان مثال وقتی نمایش درمانگر با مراجع در کارگاه مشغول کار است متوجه می‌شود که مراجع علاوه بر استرس، دچار افسردگی، ترس و مشکلات روانی نیز هست.

این دراماتراپیست با تأکید بر اینکه نمایش درمانی اصولا کاری تیمی است، می‌گوید: نمایش درمانی در واقع یک درمان کمکی غیردارویی است. گروهی هستند که مسائل فرد و افراد مراجعه کننده را برطرف می‌کنند که این گروه در کوتاه ترین حلقه‌های ممکن خود ترکیبی از نمایش درمانگر و مراجع است اما حلقه‌های دیگری هم به این گروه اضافه می‌شود. مثلا وقتی در بیمارستان اعصاب و روان سعادت آباد فعال بودم چون در آنجا بیماران اسکیزوفرن و پی تی اس دی جنگی بستری بودند یعنی افراد دچار عوارض پس از سانحه مثل موج انفجار، تصادف، زلزله، سیل، دیدن اجساد و از دست دادن عزیزان، تیم درمانی ما متشکل بود از یک روانپزشک، روانشناس، مددکار اجتماعی، کار درمانگر و نمایش درمانگر. تیم درمان بسته به سطح و عارضه فرد اضافه یا کم می‌شود.

امرایی با بیان اینکه نمایش درمانی یک روان درمانی گروهی است به حوزه‌های دیگری هم که جزو حوزه‌های نمایش درمانی است که شامل ابعاد آموزشی، تربیتی و اخلاقی آن می‌شود، اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: اینجا دیگر مسأله و بیماری مدنظر نیست بلکه نمایش درمانی در وجه پیشگیری کار می کند نظیر کار با افرادی که دچار مسائل رفتاری هستند و در مراکز اصلاح تربیت و زندان ها حضور دارند. یا در آموزشگاه ها و مهدهای کودک از طریق نمایش درمانی به کودکان آموزش می دهند که در مواجهه با دنیای بزرگترها، برخورد با محیط پیرامون و کنترل احساسات خود چگونه برخورد کنند.

این کارشناس با سابقه نمایش درمانی درباره تفاوت این شیوه درمانی با درمان های پزشکی چنین می‌گوید: نکته مهم تفاوت بحث درمان در نمایش درمانی با درمان در پزشکی است. درمان در نمایش درمانی گاه نگه داشتن فرد در همان سطحی است که هست یعنی اجازه داده نشود که بیماری رشد بیشتری داشته باشد در عین حال تلاش مضاعف این است که بیمار به لحاظ روحی و روانی یک پله ارتقا پیدا کند. در دنیای امروز درمان های غیر دارویی مورد توجه قرار گرفته ولی جالب این است که شیوه سنتی نمایش درمانی در تمام فرهنگ‌های ما وجود دارد و طبق تحقیق هایی که داشتم در شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و چهارمقاله نظامی عروضی نمونه هایی از نمایش درمانی وجود دارد.

وی تأثیر جادویی هنرها خصوصا نمایش درمانی را به جهت بازی محور بودن آن می‌داند و اظهار می‌کند: یکی از تئوریسین بزرگ حوزه روح و روان می گوید که بازی را از فرد بگیرید، فرد دچار مسأله می‌شود. هر چه سن بالاتر می رود بازی‌ها از زندگی ما حذف می‌شود و دچار معضلات و مشکلات روحی و روانی می‌شویم. یکی از دلایل اینکه نوجوانان و جوانان ما دچار اختلالاتی هستند به دلیل این است که فضای بازی و بازی‌ها محدود است. پیش از این توانبخشی مبتنی بر جامعه، توانبخشی مبتنی بر خانواده از طریق بازی های نمایشی و سرگرمی های جمعی وجود داشت و باعث تخلیه روحی و روانی افراد می شد و مسائل کنار می رفت ولی حالا این توانبخشی وجود ندارد.

امرایی که چندین سال از طریق نمایش درمانی به درمان جانبازان بیمارستان اعصاب و روان سعادت آباد مشغول بود، درباره تأثیرگذاری این شیوه درمانی روی جانبازان چنین توضیح می دهد: جانبازان اعصاب و روان را به ۲ دسته تقسیم می کنیم؛ اول جانبازانی که در مراکز درمانی بستری هستند. برای توانبخشی و بازتوانی این دسته از جانبازان به بهترین شکل ممکن می توان از هنرها خصوصا شیوه نمایش درمانی استفاده کرد. دسته دوم جانبازانی هستند که در دل جامعه هستند که با شیوه نمایش درمانی در وجه پیشگیری، آموزش و تربیت می توان با این دسته از جانبازان کار کرد. در واقع می توان درباره شیوه مواجهه آنها با جامعه و شیوه مواجهه جامعه با جانبازان جنگی کار کرد. جانبازان قهرمانان ملی هستند و برای این قهرمانان ملی نباید فقط از درمان دارویی استفاده کرد بلکه جانبازان نیاز به درمان های روحی و روانی و توانبخشی های روحی و روانی دارند. این یکی از وظایف بسیار مهم دولت ها است که متأسفانه تاکنون مورد بی مهری قرار گرفته و خیلی روی آن برنامه ریزی نکرده اند. این در حالی است که هم سبقه و پیشینه کهنی در زمینه نمایش درمانی داریم و هم در آسیا جزو مطرح ترین کشورها در حوزه نمایش درمانی هستیم.

وی در بخش دیگر صحبت هایش با بیان این نکته که در کشورهای مختلف مراکزی را به عنوان مراکز روزانه شکل داده اند که یکی از کارهایشان آموزش به خانواده است، ادامه می دهد: نمایش درمانی که درمان مبتنی بر خانواده است یعنی یکی از افراد خانواده باید در کارگاه ها حضور داشته باشد تا تکنیک ها را یاد بگیرد و در طول روز و در جامعه از آنها برای کمک به کودک خود استفاده کند زیرا بیشترین زمان را کودک یا بیمار در خانواده و جامعه سپری می کند. حساس کردن خانواده ها نسبت به اهمیت نمایش درمانی در درمان بیماری های روحی و روانی، بسیار مهم است. چون نمایش درمانی به شیوه غیرمستقیم عمل می کند و امر و نهی و مشاوره دیکته ای نیست و فرد را در دل بازی قرار می دهد، بسیار تأثیرگذار است.

این نویسنده و پژوهشگر تئاتر و نمایش درمانی تأکید دارد که این مهم را نباید فراموش کنیم که یک هنرمند خوب تئاتر نمی تواند یک نمایش درمانگر خوب نیز باشد زیرا فاصله زیادی بین تئاتر و نمایش درمانی است.

امرایی در این باره توضیح می دهد: در تئاتر به دنبال تولید یک اثر هنری با توجه به ابعاد زیبایی شناسانه، تماشاگر محور بودن، بازیگری و تکنیک بازی روی صحنه هستیم ولی هدف در نمایش درمانی تولید اثر هنری نیست بلکه رفع مسأله است. اگر گروهی با حضور تعدادی معلول و بیمار، تئاتری را تولید کردند نمایش درمانی نیست بلکه گروه معلول و بیمار تنها برای حضور بر صحنه شرطی شده اند.

وی یادآور می شود: نمایش درمانی قبل از تئاتر اتفاق می افتد یعنی فرد وقتی دچار مسأله است و حتی  نمی تواند روی صحنه راه برود یا اعتماد به نفس ندارد که حرف بزند و نمایش درمانی به او کمک می کند که راه برود و حرف بزند. وقتی مسائل ارتباطی اش، ارتباط فردی و اجتماعی اش رفع شد، می تواند روی صحنه هم بازی کند و آن وقت است که می توان با این فرد تئاتر کار کرد. نمایش درمانی اصلا برای تماشاگر اجرا نمی شود. برخی دوستان با گروهی از بیماران سندرم داون یا معلولان تئاتر کار می کنند و بلیت هم می فروشند که تماشاگر به تماشای آن بنشیند که این کار نمایش درمانی نیست بلکه کار تئاتر با معلولان است. هر نمایشی که با گروه معلولان کار می شود، نمایش درمانی نیست.

این دراماتراپیست و مدرس نمایش درمانی در پایان سخنان خود می گوید: در حوزه آموزش نمایش درمانی به افرادی که می خواهند نمایش درمانی را یاد بگیرند و آموزش دهند فراگیر می گویند. دسته دوم مخاطبان ما کسانی هستند که می خواهند مسأله شان برطرف شود. بنا به عارضه فرد گروه تشکیل می شود به عنوان مثال اگر زوجی مشکل دارند و به فهم مشترک نرسیده اند و با باورهایشان مشکل دارند، باید هر دو در جلسات نمایش درمانی حضور داشته باشند. برخی مواقع چند نفر دچار ترس، نداشتن اعتماد به نفس یا مسائلی از این دست هستند، به صورت گروهی با آنها کار می شود.

لیلا برون دکترای روانشناسی عمومی و درمانگر در حوزه کودک و مدرس دانشگاه است. وی در استان خوزستان مشغول به فعالیت است و به صورت تخصصی روی گروه سنی کودکان مشغول به نمایش درمانی است.

برون با اشاره به اینکه مبحث نمایش درمانی با تئاتر کاملا متفاوت است، توضیح می‌دهد: نمایش  درمانی به خاطر قابلیت ها و توانایی هایی که دارد برای کودکان بسیار مؤثر است. نمایش درمانی یک درمان حمایتی، کمکی و از همه مهمتر غیر دارویی است. این روش الگوهای مناسب رفتاری را در اختیار والدین و کودکان می گذارد و باعث تغییر و اصلاح رفتار می شود. متأسفانه در کشور ما نمایش درمانی زیاد شناخته شده نیست. من در استان خوزستان فعالیت می کنم و کمتر کسی شناختی از این مقوله دارد. دید والدین به کودکانشان این است که باید نیاز خوراک و پوشاکشان برطرف شود در صورتیکه نیاز روانی بچه ها خیلی بالاتر است و تربیت و آموزش بچه ها در هر مقطع زمانی ویژگی های خاص خود دارد.

وی با بیان اینکه زبان بیان بچه ها مثل بزرگسالان نیست زیرا آگاهی نسبت به مسأله شان ندارند و به صورت خودجوش برای درمان نمی آیند و نمی توانند به خوبی مسائل روحی و روانی خود را بیان کنند، می افزاید: ما به شیوه هایی غیر از مصاحبه با بزرگسالان برای کودکان نیاز داریم. ما از زبان بازی، موسیقی، هنرهای تجسمی و رنگ استفاده می کنیم. من با بچه ها بازی درمانی می کنم که جدا از حوزه نمایش درمانی نیست. نمایش درمانی یک روان درمانی گروهی است. در روان درمانی می خواهیم پیچیدگی و هزارتوی شخصیت انسان را بشناسیم تا بتوانیم از نظر روانی و رفتاری تغییرش دهیم، تعارضات، تناقضات، ساختار شخصیتی و نارسایی های روحی و روانی را ارزیابی کنیم و بشناسیم. ما رویکرد پیشگیرانه، درمانی، توانبخشی و تربیتی آموزشی در نمایش درمانی داریم.

این نمایش درمانگر درباره تأثیر نمایش درمانی بر کودکان اظهار می کند: بچه ها وقتی در گروه قرار می گیرند و همه مشکلات یکسانی را دارند، احساسات خود را بروز می دهند و تخلیه هیجانی می شوند و از همه مهمتر می توانند حل مسأله را انجام دهند و به شناخت برسند. از نظر مهارت های اجتماعی و ارتباطی خیلی مؤثر است که ابتدا بچه خود را در گروه نشان می دهد و سپس با نمایش درمانی شیوه ارتباطی اش را اصلاح می کنیم.

برون با بیان اینکه در حال حاضر روی بچه های سوگ که شاهد مرگ یکی از والدینشان بوده اند کار می کند، ادامه می دهد: یکی از دلایلی که من به نمایش درمانی روی آوردم به این خاطر بود که این بچه ها بتوانند آن وقایع و خاطرات را از طریق نمایش بازسازی کنند. این بچه ها دچار اختلالات اضطرابی و خواب می شوند، تنهایی و ناامیدی دارند چون یکی از والدین را از دست داده اند و احساس می کنند که حامی ندارند و اگر این روند ادامه پیدا کند به افسردگی می انجامد. نمایش درمانی باعث می شود که بتوانند ترس ها، آرزوهای از دست رفته، چیزهایی که دوست دارند و وقایع بد را بازسازی کنند.

وی معتقد است که چون نمایش درمانی در جایی مثل مراکز توانبخشی، کلینیک، اصلاح تربیت یا مدارس انجام می شود در نتیجه بچه ها در جایی امن بدون هیچ قضاوت، ارزیابی و پیامد بدی خود واقعی شان را نشان می دهند.

این روانشناس و درمانگر می افزاید: به غیر از اینکه بچه ها خلاقیت نشان می دهند و برون ریزی می کنند، تصاویر ذهنی شان را هم تجسم می کنند و در قالب حرکت در می آورند. در حوزه کودک، نمایش درمانی را به والدین هم آموزش می دهیم زیرا نمایش درمانی روی بچه های اوتیسم و بیش فعال کار شده است. والدین در راستای کار ما می توانند نمایش در مانی را در خانه هم انجام دهند مانند شیوه نمایش درمانی با استفاده از عروسک. بچه در قالب عروسک حالات درونی و پنهان روحی و روانی و مشکلات خود را در قالب عروسک بیان می کند و باعث می شود که رفتار را اصلاح کند و حالت توانبخشی برایش داشته باشد و در عین حال خانواده ها می توانند به مشکلات بچه هایشان پی ببرند و با بچه ها ارتباط برقرار کنند.

برون درباره وضعیت نمایش درمانی و حمایت از آن توسط مراکز و نهادهای مختلف در استان خوزستان، یادآور می شود: وضعیت نمایش درمانی در استان خوزستان به شکلی که بتواند رضایت بخش و تأثیرگذار باشد نیست و اگر اتفاق هم بیفتد در مهدکودک ها و پیش دبستانی ها به شکل آموزشی اولیه رخ می دهد. متأسفانه جنبه های درمانی که به رفع مشکل و مسأله بیانجامد و به خلاقیت کودک کمک کند، رخ نمی دهد.

وی در پایان تأکید می کند: تفاوت نمایش درمانی با تئاتر این است که تئاتر از پیش تعیین شده است و خیلی جاها برای افردی که تعارضات شخصیتی دارند مناسب نیست چون فرد مشکل شخصیتی دارد ولی شخصیتی جدید به او داده می شود که آن را بازی کند. الان در مدارس جنبه آموزشی با حالت تئاتری از پیش تعیین شده استفاده می شود و تعامل و ارتباط با انجمنی خاص و افراد خاصی که کار نمایش درمانی را انجام می دهند، وجود ندارد.

شیما شهرکی دکترای روانشناسی، نمایش درمانگر در حوزه بزرگسال و زنان یکی دیگر از فعالان عرصه نمایش درمانی است که در شهر مشهد مشغول به کار است. وی درباره نحوه فعالیت خود می‌گوید: نزدیک به ۶۶ ماه است که  نمایش درمانی را با زنان کار می کنم. روی مواردی با زنان کار می کنم تا اینکه زنان با نقش خود آشتی کنند و در فضایی تئاتریکال نقش هایی را که نمی توانند در زندگی واقعی داشته باشند، صحنه هایی که نمی توانند در زندگی واقعی با همسر و دیگران داشته باشند، در صحنه خلق کنند. اگر دچار انزوا هستند انزواطلبی آنها حل شود، اگر در بیان هیجانات خود مشکل دارند روی این حوزه کار و اصلاح رفتاری  شوند. زنان در واقع به جنبه های مختلف روان خود آگاه می شوند و به یک خودآگاهی می رسند.

وی درباره بازخورد مراجعان نمایش درمانی و نحوه مواجهه آنها با این شیوه درمانی توضیح می دهد: در ابتدا بانوان بینشی نسبت به نمایش درمانی ندارند. نمایش درمانی شاخه ای از گروه درمانی است و ما یک شبه خانواده را برای آنها تشکیل می دهیم و بانوان در این فضای شبه خانواده یا جامعه کوچک شده، نقش خود را از بیرون می بینند و آن نقش را ایفا می کنند. بازخورد خیلی خوب است و این وضعیت را دوست دارند زیرا در جایی هستند که می توانند خودشان باشند و نقاب جامعه پسند را بر می دارند. افرادی هستند که بعد از آغاز نمایش درمانی تأثیرات خوبی را دریافت کرده و شرایط شان بهتر شده است.

این نمایش درمانگر حوزه بزرگسالان و زنان معتقد است که روان درمانی به آدم ها کمک می کند ولی در همه ما از کودکی یکسری الگوهای ثابت و شخصیتی شکل گرفته و این الگوها آنقدر برای روان ما مأنوس و آشنا هستند که وقتی قصد مبارزه با آن ها را داریم مقاومت می کنند.

شهرکی اظهار می کند: وقتی وارد حوزه درمان می شویم شخص باید بپذیرد که یکسری مقاومت ها وجود دارد و فرد باید تلاش کند. وقتی فرد تحت درمان است و هفته ای یک یا دو بار در فضای گروه و روان درمانی قرار می گیرد، حالش بهتر است ولی وقتی این شرایط نباشد باید از تکنیک ها استفاده کند. درست مانند نهالی که اصولی کاشته شده و اگر رسیدگی به آن وجود نداشته باشد امکان خشکیدن نهال وجود دارد. یکسری تغییرات ایجاد می شود و ثابت است مخصوصا اصلاحات رفتاری اما در یکسری از مسائل که ناخودآگاه تر است و دسترسی شخص به آنها سخت تر است به فرد کمک می کنیم که از این جنبه ها آگاه شوند.

وی درباره اینکه تا چه حد نیاز است برای درمان یک فرد اعضای یک خانواده نیز در بحث نمایش درمانی شرکت کنند، می گوید: اینکه تک تک اعضای خانواده بخواهند در نمایش درمانی شرکت کنند خیلی ایده آل است. ولی با توجه به فرهنگی که ما داریم و مقاومتی که آقایان در برابر درمان های گروهی و نمایش درمانی دارند، این امر به راحتی میسر نمی شود. ممکن است فردی برای تغییر مراجعه کرده است ولی با افرادی زندگی می کند که کاملا در برابر درمان و تغییر مقاومت می کنند که ما به این فرد که کنترلی روی محیط و اطرافیان خود ندارد آموزش می دهیم که چگونه سازگار شود که البته منظور سازش کردن نیست.

این نمایش درمانگر حوزه زنان درباره تأثیرات نمایش درمانی در شخصیت زنان پیش از مسائلی نظیر ازدواج، تأکید می کند: مشاوره پیش از ازدواج از طریق نمایش درمانی بسیار مؤثر است. معتقدم هر انسانی پیش از اینکه فرد دیگری را وارد زندگی خود کند باید خود را بشناسد و به بینش برسد، رشد و تعالی شخصیتی و یکپارچگی و انسجام در حوزه های مختلف عاطفی، رفتاری و شناختی داشته باشد. بعد از این شناخت نسبی می تواند فرد انتخاب درستی برای شریک زندگی خود داشته باشد. حتی قبل از فرزند آوردن هم شناخت از این طریق می تواند مؤثر باشد. هر مرحله از زندگی یک بحران است مانند ازدواج، فرزند آوردن، میانسالی و غیره که نیاز است هر فرد از طریق نمایش درمانی یا شیوه های دیگر به شناخت مجدد خود بپردازد.

شهرکی در پایان درباره میزان همکاری و حمایت مراکز و نهادهای مختلف در شهر مشهد با حوزه نمایش درمانی، می گوید: می توان به صورت فراگیر نمایش درمانی را انجام داد و از طریق نهادها و مراکز مختلف نظیر مراکزی که زنان آسیب دیده را نگهداری می کنند و یا زندان ها می توان با این گروه هدف نمایش درمانی را انجام داد. هنوز اقدام جدی در خصوص اینکه مشخص شود چقدر مراکز و نهادهای مختلف در شهر مشهد در این زمینه همکاری می کنند، نشده است ولی مراکز مشاوره این همکاری را دارند. البته نمایش درمانی نوپا است و هنوز جامعه شناخت کافی و لازم را در این زمینه ندارد.

ب س / س م